“Hər bir xalq öz dili ilə yaranır”
(Ümummilli lider Heydər Əliyev)
Dil dövlətin atributlarından biridir. Tarixin sınaqlarından çıxıb, bu günümüzə çatıb, qoruyucusu və daşıyıcısı xalq olub.
Dilimizin yad təsirlərdən qorunmasında görkəmli şəxsiyyətlərimiz, xüsusən yazıçılarımız böyük rol oynamışdır.
Biz dillə dünyanı öyrəndiyimiz kimi, özümüzü də dünyaya dillə tanıdırıq. Bu dil əjdadımızın bizə miras verdiyi qiymətli xəzinədir. Onu gözlərimiz tək qoruyub gələcək nəsillərə hədiyyə vermək də bizim borcumuzdur.
Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev AMEA-nın 70 illik yubileyinə həsr olunmuş ümumi yığıncağındakı çıxışında demişdir:
“…Əsrlər boyu Azərbaycan xalqını bir xalq kimi qoruyan bizim mədəniyyətimiz, incəsənətimiz, müsiqimiz, xalçaçılıq sənətimiz və digər ənənələrimiz olubdur. Bizim bu sahədəki bütün fəaliyyətimizin əsasında Azərbaycan dili dayanır. Azərbaycan dili bizi bir xalq, millət kimi qoruyub. Əsrlər boyu biz başqa ölkələrin, imperiyaların tərkibində yaşadığımız, müstəqil olmadığımız dövrdə milli dəyərlərimizi, ana dilimizi qoruya, saxlaya bilmişik. Azərbaycan dilinin saflığını qoruya bilmişik. Ona görə, bu gün bəzi hallarda görəndə ki, dilimizə xaricdən müdaxilələr edilir və bəzi halllarda bu müdaxilələr Azərbaycanda da dəstək qazanır, bu məni doğurdan da çox narahat edir. Azərbaycan dili o qeder zəngindir ki, heç bir xarici kəlməyə ehtiyac yoxdur. Bir daha demək istəyirəm ki, biz əsrlər boyu dilimizi qorumuşuq. Bu gün də qorumalıyıq. Biz Azərbaycan dilinin saflığını təmin etməliyik. Əlbəttə, bizim vətəndaşlar, xüsusilə gənc nəsil nə qədər çox xarici dil bilsələr, o qədər yaxşıdır. Ancaq ilk növbədə öz ana dilini bilməlidirlər. Digər tərəfdən, imkan verməməlidirlər ki, ana dilimizə yad kəlmələr daxil olsun. Buna ehtiyac yoxdur. Ancaq biz bunu görürük. Bəzi ictimai xadimlərin, hökümət üzvlərinin çıxışlarında, bəzi televiziya verlişlərində, Milli Məclisdə eşidirəm ki, kənar kəlmələrdən istifadə edilir. Buna ehtiyac yoxdur. Əlbəttə, mən bu sahədə mütəxəssis deyiləm, ancaq bir vətəndaş kimi, hesab edirəm ki, yeni kəlmələrin icad edilməsinə heç bir ehtiyac yoxdur. Lüğətimiz o qədər zəngindir ki, bunu qorusaq və gələcək nəsillərə əmanət kimi təhvil versək bu, bizim bu sahədəki ən böyük nailiyyətimiz olacaqdır…”.
Azərbaycan dili özünəməxsusluğu ilə seçilən dildir. Öz musiqiliyi ilə italyan dilindən üstündür. Bülbülün sözləri ilə desək, italyanlarda 6, bizdə isə 9 sait səs var.
Bu gün bəzən dil haqqında danışarkən keçən əsrin əvvəllərində C.Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” əsərində olan vəziyyət yada düşür. Xaricdə təhsil alan qardaşlar xarici dili də yaxşı bilmir, həm də lazımsız sözləri dilimizə gətirməklə onu korlayırlar.
Bu gün yeni orfoqrafiya lüğəti dilimizi süni surətdə türk dilinə bənzətməyə çalışmağa, onun saflığını pozmağa xidmət edir.
Belə gözəl dilimizi lüsumsuz yerə yad dillərdən alınan, gülünc doğuran sözlərdən qorumalıyıq.
Dilimizin inkişafı zamanın zərurətindən doğur. Texnologiyanın inkişafı ilə ictimai münasibətlərin tərkibi olan dil danışıq ünsiyyətində yeni terminlərin yaranmasına səbəb olur. Dilimizdə olmayan bu terminlərin qəbulu çox zaman zərurətdir. Lakin bu dilimizin qrammatikasına təsir etməməlidir. Məsələn: moderator server. Qrammatika dəyişilməz qalmalıdır.
Zaman keçdikcə, texnologiya inkişaf etdikcə əlbəttə ki, yeni-yeni terminlər yaranacaq və dilimizə daxil olacaq. Lakin yeni sözləri qəbul eləməklə biz dilimizin saflığını, ahəngdarlığını pozmamalıyıq. Ümumiyyətlə, sadə fellər milli sözlərimizdir. Bizim öz dilimizə uyğun qrammatik şəkilçilərimiz var. Məsələn, “gəl” milli sözdür. Bunu indiki zamanda istifadə eləmək üçün şəkilçi artırıb “gəlirəm” kimi deyirik. Bu sözün əvəzinə “geliyorum” deyilirsə, dilin qrammatik qaydası pozulur.
Dilimizə daxil olan yeni sözlər neologizmlərdir ki [yun. neos – yeni və logos – anlayış], bunlar da həm milli, həm də alınma sözlərdən olur. Yeni sözlərin əksəriyyəti bir müddət sonra dilimizə tam uyğunlaşaraq ümumişlək sözlərə çevrilir. Məsələn, illərdir “transilyasiya” sözünü işlədirdilər. 90-cı illərdən milli neologizm olan “yayım” sözü yarandı. Və dərhal da nitqimizə uyğunlaşaraq digər sözü sıxışdırıb çıxartdı. Lakin bu həmişə belə olmur. “İşıqfor” sözü milli neologizm kimi lüğətimizə salsaq da dilimizə uyğunlaşmır, işlənmir. Başqa bir misal kimi “prokuror” sözünü götürək. Latın mənşəli bir sözdür. Əvvəllər ərəb sözü olan “müddəiyi-ümumi” terminindən istifadə olunurdu. Lakin prokuror sözü dilə daha uyğun olduğu üçün lüğətimizə daxil edildi və ümumişlək xüsusiyyəti qazandı. Deməli, bu zəruri terminin dilimizə daxil olması dilimizin qrammatikasını pozmamaqla yanaşı, həmçinin onun saflığına, ahəngdarlığına da heç bir xələl gətirmir.
Dilimizə yeni sözlər daxil olduqca nitq paralelləri yaranır. Son illər dilimizdə və kütləvi məlumatlarda informasiya texnologiyası istilahısından istifadə edilir. Informasiya məlumat deməkdir. Hər iki termindən leksikonumuzda bərabər olaraq istifadə edilir. Lakin bəzən onların işlədilmə yerləri düzgün seçilməlidir. Danışıq və yazı nitqimizdə biz deyə bilmərik ki, sizin filan hadisədən informasiyanız varmı? Bu əlbəttə düzgün olmazdı. Bu cümlədə informasiya sözünün yerinə məlumatınız sözü işlədilməlidir. Yoxsa öz dilimizə qarşı hörmətsizlik etmiş oluruq.
Dilin lüğət tərkibinin dəyişdirilməsi qısa biz zamanda olması qeyri-mümkündür. Dil zavod deyil ki, sürətli yeni sözlər istehsal edilib ictimaiyyətə təqdim edilsin və zorla qəbul olundurulsun. Gərək dil özü yeni daxil olmuş sözü qəbul eləsin ki, bu da uzun sürən bir prosesdir. Dilə edilən dəyişikliklərlə bağlı Akademiyanın təqdim etdiyi yeni layihə də sanki dili bu cür sürətli dəyişdirməyi əks etdirir.
Həmçinin sözlərdə işlənən qoşa “yy” hərflərinin birinin çıxarılması savadsız dəyişiklik olmaqla yanaşı, əsrlər boyu nəsildən nəslə ötürülən zəngin dilimizin korlanmasına gətirib çıxardır. Bəs onda biz Ömər Xəyyamı necə yazacayıq və necə səsləndirəcəyik? Dilimizdə dəyişikliklər elə olmalıdır ki, indi də, gələcəkdə də insanlar bizi qınamasınlar.
Adi bir nümunə şifahi və yazılı ədəbi dilimizin nə qədər zəngin olduğunu göstərir. Əsl xalq odur ki, onun öz kimliyi, öz dili, öz sözü olsun, başqasına oxşamaqdan çəkinsin. Bu zəngin dilimizi, onun saflığını təkcə filoloq, dilçi, müxbirlər deyil, hamı qorumalıdır.
Dilimizə sədaqət vətənimizə və xalqımıza olan sədaqətdir. Keçmişimizlə bizi bağlayan qırılmaz tellərdir.
Aidə Həmidova
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Aparatının baş məsləhətçisi